Инфляцыг хоёр хувь хүртэл өсгөх нь Японд яагаад ийм хэцүү байна вэ. Мөнгөний бодлого нь яахаараа ийм өвөрмөц, Засгийн газрынх нь өр яахаараа ийм их байна? Бусад хөгжингүй улсад ч тулгардаг бэрхшээлийг энэ орон эрс хэлбэрээр л шийдвэрлэж буй нь тэр хэмээн тайлбарлах нь бий. Гэхдээ энэ нь Японы нөхцөл сүйрлийн ирмэгт тулсны илрэл бус. Энэ нь уламжлалт ойлголт ташаа гэдгийг л харуулж байгаа юм.
Японы төв банк яаж ч хичээгээд жилийн инфляц ердөө 0.2 хувьтай хэвээр. Төв банк Засгийн газартай хавсран инфляцыг хоёр хувьд хүргэх зорилт тавьснаас хойш бараг таван жил өнгөрлөө. Тухайн үе буюу 2013 оны дөрөвдүгээр сараас “мөнгөний нийлүүлэлтийг ихэсгэх, бас ихэсгэх” бодлого зарласны дүнд тайлан тэнцэл үлэмж өссөн. Улмаар 2016 оны нэгдүгээр сард банкны шинэ нөөцөд хасах хүү тогтоов. Дараа нь 2016 оны есдүгээр сард дахин арга хэмжээ авч, инфляц “хоёр хувьд хүрч байдал тогтворжтол” Засгийн газрын тэг хүүтэй бонд худалдан авахаа төв банк зарласан юм. Энэ нь цаашид ч хариуцлагагүй явах үүрэг хүлээсэн хэрэг байлаа.Энэ бүгд амжилтгүй өнгөрлөө. Өргөжүүлэгч шинжтэй нэмэлт төсвөөр дэмжүүлсэн энэ бүх арга хэмжээ эдийн засгийг эрчимжүүлж чадаагүйд учир байгаа юм биш.
Ажилгүйдэл хамгийн сүүлд 1994 онд тохиолдож байсан 2.8 хувьтай болж багаслаа. Урьд нь 2016 онд нэг хувьтай байсан Японы эдийн засгийн өсөлт энэ онд 1.5 хувь болох тооцоог Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (ЭЗХАХБ) гаргаад байна. Мөн нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний (ДНБ) хэмжээ 2012-2016 оны хоорондох ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнуудын дундаж үзүүлэлтэд дөхөж ирлээ.
Өсгөх гэж чармайгаад байгаа инфляц Японд бараг тэг зааж буй нь цалин, үнэ хоёрыг цавуудсан аятай хөшмөл болгов. Инфляц тийм чухал уу? Япон шиг удаан өсөлттэй улсад эдийн засаг сулрах үед мөнгө-зээлийн бодлогын үр дүнг хязгаарлаж буй бараг тэгтэй тэнцүү инфляц нь бодлогын хүүг хасах хувьтай тогтооход хүндрэл үүсгэдэг. Болж өнгөрсөн зүйлээс харахад мөнгөний ийм бодлого бас ч үр дүнгээ өгчээ. Инфляцыг өсгөж чадахгүй байгаа нь гай гамшиг биш бололтой.
Тэгэхээр одоогийн нийтлэг ойлголт зөв гэсэн нэг, буруу гэсэн бас нэг нөхцөл байж болох нь.
Нийтлэг ойлголт зөвдөж буй нөхцөл бол үйлдвэрлэлийн бүтээмж. Японы хүн ам зүйн бүтэц, ажилгүйдлийн одоогийн бага хувь хэмжээг харгалзан үзэх аваас эмэгтэйчүүд, настнуудыг илүү өргөнөөр татах оролцуулж байгаад ч болов үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг өсгөх нь амин чухал.
Нийтлэг ойлголт буруудаж буй нөхцөл нь Засгийн газрын төсвийн алдагдал, өр хоёр. Японы засгийн газрын нийт өр ДНБ-ий 240 хувь, цэвэр өр нь 120 хувь болдог. Бүтцийн шинжтэй санхүүгийн анхдагч алдагдлыг (эдүгээ ДНБ-ий бараг дөрвөн хувь) зогсоохгүй л бол цаашид өрийн харьцаа улам ихэснэ. Гэхдээ анхаарах ёстой хоёр зүйл бий.
Нэгдүгээрт, Японы Засгийн газрын бондын 40 гаруй хувь нь тус улсын төв банкны мэдэлд байгаа. Уг өр энэ хэвээрээ мөнх үлдэх боломжтой. Энэ нь зөв алхам эсэхийг нягтлах шаардлагатай. Хүсэх л юм бол арилжааны банкны нөөцөд хүү үл төлдөг явдал ч хэвээр үргэлжилж болно. Зарчмын үүднээсээ Японы ард түмэн зээлдүүлэгч учраас Засгийн газар нийтийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх аргыг олж цөхөх юмгүй.
Засгийн газар анхдагч алдагдлаа нөхөж дийлэхээргүй болоод ирвэл, жишээ нь өрөө найдваргүй, бага өгөөжтэй бондод хувиргаж болох юм. Илүү ноцтой хоёр дахь зүйл бол Японы Засгийн газрын төсвийн байнгын алдагдал нь тус улсын хувийн салбарынхны санхүүгийн аварга ашгийн тусгал болдог явдал. Сүүлд дурдсан ашиг яаж буйг тодорхойлохгүйгээр эхэнд өгүүлсэн алдагдлыг Засгийн газраас нөхөх тухай ярилцах нь утгагүй.
Боломжит нэг хувилбар бол Японы урсгал дансны ашгийг одоогийнхоос хавьгүй их болгох. Жишээ нь 2015 онд ийм нөхцөл үүсгэх гэвэл урсгал дансны ашгийг хоёр дахин буюу ДНБ-ий бараг зургаан хувьтай тэнцэхүйц өсгөх хэрэг гарна. Өөр нэг хувилбар бол Японы хувийн салбар илүү их хөрөнгө оруулах, эсвэл илүү ихийг хэрэглэх. Магадгүй энэ хоёрыг хослуулах хэрэгтэй ч байж мэднэ. Эхний хувилбарыг хэрэгжүүлэхэд тулгарах бэрхшээл бол өсөлт сул, орлого өндөр Японы хувийн салбарт хэт их хөрөнгө орчихоод буй явдал. Удаахыг нь хэрэгжүүлэхэд тохиолдох бэрхшээл нь Японы хадгаламжийн хүү бараг тэг хувьтай болоод байгаа явдал. Гэтэл айл өрхийн орлого сайжирч байж л хэрэглээ өснө.
Тэгэхээр хэрэглээнд татвар оноож бус, хадгаламжид татвар оноож байж асуудлыг шийдвэрлэнэ. Хөрөнгө оруулаагүй, хуваарилаагүй орлого бүрийг хэрэглээнд хувиргах хэрэгтэй. Мөн элэгдэл хорогдлын зардалд олгодог нөхөн олговрыг устгаж байж хөрөнгө оруулалт “үнэд орно”. Компаниудын хуваарилаагүй, хөрөнгө оруулалтад шилжүүлээгүй орлогыг хувийн салбарын хэрэглээ болгож хувиргах нь уг салбарын илүүдсэн ашгийг үгүй хийгээд зогсохгүй төрийн салбарын алдагдлыг нөхөхөд тустай. Ийм бодлого үгүйлэгдэж буй нөхцөлд төсвийн алдагдлыг нөхөх арга хэмжээ бүр бүтэлгүйтэх магадлал их. Ийм шинэчлэл өрнүүлэхгүй л бол Японы хувийн салбар Засгийн газрынхаа хэрэглэж үл дийлэх их мөнгийг хожим бүрнээр нь эргүүлэн авч чадахгүйгээ мэдсээр байж зээлүүлэх хувь тавилантайгаа үлдэнэ. Санхүүгийн хатуу бодлогогүй л бол Японы Засгийн газрын аварга өрийг шийдвэрлэх аргагүй.
Мартин Вольф
Инфляцыг хоёр хувь хүртэл өсгөх нь Японд яагаад ийм хэцүү байна вэ. Мөнгөний бодлого нь яахаараа ийм өвөрмөц, Засгийн газрынх нь өр яахаараа ийм их байна? Бусад хөгжингүй улсад ч тулгардаг бэрхшээлийг энэ орон эрс хэлбэрээр л шийдвэрлэж буй нь тэр хэмээн тайлбарлах нь бий. Гэхдээ энэ нь Японы нөхцөл сүйрлийн ирмэгт тулсны илрэл бус. Энэ нь уламжлалт ойлголт ташаа гэдгийг л харуулж байгаа юм.
Японы төв банк яаж ч хичээгээд жилийн инфляц ердөө 0.2 хувьтай хэвээр. Төв банк Засгийн газартай хавсран инфляцыг хоёр хувьд хүргэх зорилт тавьснаас хойш бараг таван жил өнгөрлөө. Тухайн үе буюу 2013 оны дөрөвдүгээр сараас “мөнгөний нийлүүлэлтийг ихэсгэх, бас ихэсгэх” бодлого зарласны дүнд тайлан тэнцэл үлэмж өссөн. Улмаар 2016 оны нэгдүгээр сард банкны шинэ нөөцөд хасах хүү тогтоов. Дараа нь 2016 оны есдүгээр сард дахин арга хэмжээ авч, инфляц “хоёр хувьд хүрч байдал тогтворжтол” Засгийн газрын тэг хүүтэй бонд худалдан авахаа төв банк зарласан юм. Энэ нь цаашид ч хариуцлагагүй явах үүрэг хүлээсэн хэрэг байлаа.Энэ бүгд амжилтгүй өнгөрлөө. Өргөжүүлэгч шинжтэй нэмэлт төсвөөр дэмжүүлсэн энэ бүх арга хэмжээ эдийн засгийг эрчимжүүлж чадаагүйд учир байгаа юм биш.
Ажилгүйдэл хамгийн сүүлд 1994 онд тохиолдож байсан 2.8 хувьтай болж багаслаа. Урьд нь 2016 онд нэг хувьтай байсан Японы эдийн засгийн өсөлт энэ онд 1.5 хувь болох тооцоог Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (ЭЗХАХБ) гаргаад байна. Мөн нэг хүнд оногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний (ДНБ) хэмжээ 2012-2016 оны хоорондох ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнуудын дундаж үзүүлэлтэд дөхөж ирлээ.
Өсгөх гэж чармайгаад байгаа инфляц Японд бараг тэг зааж буй нь цалин, үнэ хоёрыг цавуудсан аятай хөшмөл болгов. Инфляц тийм чухал уу? Япон шиг удаан өсөлттэй улсад эдийн засаг сулрах үед мөнгө-зээлийн бодлогын үр дүнг хязгаарлаж буй бараг тэгтэй тэнцүү инфляц нь бодлогын хүүг хасах хувьтай тогтооход хүндрэл үүсгэдэг. Болж өнгөрсөн зүйлээс харахад мөнгөний ийм бодлого бас ч үр дүнгээ өгчээ. Инфляцыг өсгөж чадахгүй байгаа нь гай гамшиг биш бололтой.
Тэгэхээр одоогийн нийтлэг ойлголт зөв гэсэн нэг, буруу гэсэн бас нэг нөхцөл байж болох нь.
Нийтлэг ойлголт зөвдөж буй нөхцөл бол үйлдвэрлэлийн бүтээмж. Японы хүн ам зүйн бүтэц, ажилгүйдлийн одоогийн бага хувь хэмжээг харгалзан үзэх аваас эмэгтэйчүүд, настнуудыг илүү өргөнөөр татах оролцуулж байгаад ч болов үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг өсгөх нь амин чухал.
Нийтлэг ойлголт буруудаж буй нөхцөл нь Засгийн газрын төсвийн алдагдал, өр хоёр. Японы засгийн газрын нийт өр ДНБ-ий 240 хувь, цэвэр өр нь 120 хувь болдог. Бүтцийн шинжтэй санхүүгийн анхдагч алдагдлыг (эдүгээ ДНБ-ий бараг дөрвөн хувь) зогсоохгүй л бол цаашид өрийн харьцаа улам ихэснэ. Гэхдээ анхаарах ёстой хоёр зүйл бий.
Нэгдүгээрт, Японы Засгийн газрын бондын 40 гаруй хувь нь тус улсын төв банкны мэдэлд байгаа. Уг өр энэ хэвээрээ мөнх үлдэх боломжтой. Энэ нь зөв алхам эсэхийг нягтлах шаардлагатай. Хүсэх л юм бол арилжааны банкны нөөцөд хүү үл төлдөг явдал ч хэвээр үргэлжилж болно. Зарчмын үүднээсээ Японы ард түмэн зээлдүүлэгч учраас Засгийн газар нийтийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх аргыг олж цөхөх юмгүй.
Засгийн газар анхдагч алдагдлаа нөхөж дийлэхээргүй болоод ирвэл, жишээ нь өрөө найдваргүй, бага өгөөжтэй бондод хувиргаж болох юм. Илүү ноцтой хоёр дахь зүйл бол Японы Засгийн газрын төсвийн байнгын алдагдал нь тус улсын хувийн салбарынхны санхүүгийн аварга ашгийн тусгал болдог явдал. Сүүлд дурдсан ашиг яаж буйг тодорхойлохгүйгээр эхэнд өгүүлсэн алдагдлыг Засгийн газраас нөхөх тухай ярилцах нь утгагүй.
Боломжит нэг хувилбар бол Японы урсгал дансны ашгийг одоогийнхоос хавьгүй их болгох. Жишээ нь 2015 онд ийм нөхцөл үүсгэх гэвэл урсгал дансны ашгийг хоёр дахин буюу ДНБ-ий бараг зургаан хувьтай тэнцэхүйц өсгөх хэрэг гарна. Өөр нэг хувилбар бол Японы хувийн салбар илүү их хөрөнгө оруулах, эсвэл илүү ихийг хэрэглэх. Магадгүй энэ хоёрыг хослуулах хэрэгтэй ч байж мэднэ. Эхний хувилбарыг хэрэгжүүлэхэд тулгарах бэрхшээл бол өсөлт сул, орлого өндөр Японы хувийн салбарт хэт их хөрөнгө орчихоод буй явдал. Удаахыг нь хэрэгжүүлэхэд тохиолдох бэрхшээл нь Японы хадгаламжийн хүү бараг тэг хувьтай болоод байгаа явдал. Гэтэл айл өрхийн орлого сайжирч байж л хэрэглээ өснө.
Тэгэхээр хэрэглээнд татвар оноож бус, хадгаламжид татвар оноож байж асуудлыг шийдвэрлэнэ. Хөрөнгө оруулаагүй, хуваарилаагүй орлого бүрийг хэрэглээнд хувиргах хэрэгтэй. Мөн элэгдэл хорогдлын зардалд олгодог нөхөн олговрыг устгаж байж хөрөнгө оруулалт “үнэд орно”. Компаниудын хуваарилаагүй, хөрөнгө оруулалтад шилжүүлээгүй орлогыг хувийн салбарын хэрэглээ болгож хувиргах нь уг салбарын илүүдсэн ашгийг үгүй хийгээд зогсохгүй төрийн салбарын алдагдлыг нөхөхөд тустай. Ийм бодлого үгүйлэгдэж буй нөхцөлд төсвийн алдагдлыг нөхөх арга хэмжээ бүр бүтэлгүйтэх магадлал их. Ийм шинэчлэл өрнүүлэхгүй л бол Японы хувийн салбар Засгийн газрынхаа хэрэглэж үл дийлэх их мөнгийг хожим бүрнээр нь эргүүлэн авч чадахгүйгээ мэдсээр байж зээлүүлэх хувь тавилантайгаа үлдэнэ. Санхүүгийн хатуу бодлогогүй л бол Японы Засгийн газрын аварга өрийг шийдвэрлэх аргагүй.
Мартин Вольф